1. Biografia
2. Bibliografia (po polsku)
3. Myśli

1. Biografia

Abraham Joshua Heschel urodził się w Warszawie 11 stycznia 1907 roku jako najmłodsze dziecko Mojżesza Mordechaja i Rajzli Heschel (z domu Perłow). Był potomkiem słynnego rodu chasydzkich cadyków i od wczesnego dzieciństwa wiązano z nim wielkie nadzieje. Gdy miał cztery lata, uczeni żydzi stawiali go na stole i zadawali najróżniejsze pytania, na które udzielał zaskakujących i zabawnych odpowiedzi. Gdy miał dziewięć lat, zmarł jego ojciec i niektórzy pragnęli, by objął po nim sukcesję. Przyswoił sobie już wówczas wiele klasycznych tekstów judaizmu, sam zaczął pisać. Cechowała go także niesłychanie rozległa wiedza, dogłębne zrozumienie wielu spraw i głęboka wrażliwość; świadomość, iż człowiek zamieszkuje styczną do krawędzi tego, co nieskończone, że przebywa w świętym wymiarze; że życie człowieka jest częścią życia Boga. Niektórzy przywódcy chasydzcy byli przekonani, że dzięki niemu może nastąpić przebudzenie ich ruchu, który w XX wieku popadł w stan uśpienia.

Opuszczając jako nastolatek Warszawę, udał się najpierw do Wilna, gdzie zdobył formalne wykształcenie i przyłączył się do grupy młodych, obiecujących poetów piszących w jidysz. 24 czerwca 1927 roku zakończył egzaminami naukę w Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczym. W tym czasie wyszła drukiem jego pierwsza książka – tomik poezji w jidysz Der Shem Hamefoyrosh: Mentsch poświęcony pamięci jego ojca (został opublikowany w Warszawie w roku 1933).

Następnie pojechał do Berlina będącego w latach dwudziestych XX wieku stolicą nauki i filozofii. Zapisał się do Hochschule fur die Wissenschaft des Judentums i na Uniwersytet Friedricha Wilhelma (obecnie Uniwersytet Humboldta). 29 kwietnia 1929 roku zdał egzaminy z języka i literatury niemieckiej, łaciny, matematyki, z historii i geografii Niemiec, których Uniwersytet Berliński wymagał od studentów zagranicznych, po czym złożył maturę dającą wstęp na studia uniwersyteckie (uzupełnienie matury zdanej w Wilnie). Głównym przedmiotem jego studiów była filozofia, a dodatkowo studiował historię sztuki i filologię semicką. W Hochschule szkolił się w nowoczesnych badaniach naukowych nad żydowską literaturą i historią. Do grona jego wykładowców należały największe sławy nauki żydowskiej w Niemczech: Chanoch Albeck, Ismar Elbogen, Julius Guttmann i Leo Baeck. W grudniu 1929 roku zdał w Hochschule egzaminy z języka hebrajskiego, Biblii i Talmudu, Midrasza, liturgii, filozofii religii oraz żydowskiej historii i literatury; natomiast w maju 1930 roku otrzymał nagrodę tej szkoły za pracę na temat „Wizje w Biblii”. Wyznaczono mu też instruktora, który wykładał egzegezę talmudyczną bardziej zaawansowanym studentom. 16 lipca 1934 roku Heschel zdał egzaminy ustne i otrzymał stopień rabina, obroniwszy pracę na temat „Apokryfy, pseudoepigrafy i halacha”.

23 lutego 1933 roku, trzy tygodnie po dojściu Hitlera do władzy, Heschel złożył ustny egzamin doktorski. Z powodu antysemityzmu miał duże trudności z opublikowaniem swojej rozprawy doktorskiej Das prophetische Bewufltsein. Wiosną 1936 roku książka Die Prophetie została opublikowana przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie (w języku niemieckim), a koszty pokryło Wydawnictwo Erich Reiss w Berlinie. Akademia interweniowała w polskim konsulacie, by zapewnić Heschelowi zezwolenie niemieckiego rządu na dystrybucję książki żydowskiego autora w niemieckich księgarniach. Dzięki specjalnemu zezwoleniu Uniwersytet Berliński zaakceptował posłużenie się wydawcą zagranicznym jako prawomocne. Kiedy książka Die Prophetie w końcu ujrzała światło dzienne, recenzje były bardzo przychylne. Została zauważona w czasopismach popularnych i naukowych, chrześcijańskich i żydowskich, w Niemczech i poza ich granicami.

Po zakończeniu studiów uniwersyteckich Heschel mieszkał dalej w Berlinie. Wykładał w Hochschule, a także w Jiidisches Lehrhaus w Berlinie i pracował jako recenzent i redaktor serii książek „Judentum in Geschichte und Gegenwart” dla Wydawnictwa Erich Reiss. Opublikował kilka artykułów naukowych na temat niektórych aspektów średniowiecznej filozofii żydowskiej, a także książki o Majmonidesie (wydaną także w przekładzie francuskim w roku 1936) i Abrawanelu (ukazała się w polskim przekładzie w roku 1937) oraz kilka krótkich artykułów w prasie popularnej. Wszystkie te pozycje zostały dobrze przyjęte.

3 marca 1937 roku Heschel opuścił Berlin i przeniósł się do Frankfurtu, by przejąć po Martinie Buberze katedrę we Frankfurcie.

Pod koniec października 1938 roku żydzi mieszkający w Niemczech, ale posiadający polskie paszporty, zostali nagle aresztowani i deportowani do Polski. Przez następnych dziesięć miesięcy Heschel wykładał filozofię żydowską i Biblię w warszawskim Instytucie Nauk Judaistycznych. Zaledwie na sześć tygodni przed inwazją Niemiec na Polskę udało mu się opuścić Warszawę i wyjechać do Londynu. Spędził tam sześć miesięcy. Razem z innymi żydowskimi uczonymi, będącymi uchodźcami, i z pomocą Towarzystwa im. Theodora Herzla w Londynie w lutym 1940 roku założył tam Institute for Jewish Learning. Jego studentami byli uchodźcy, spośród których wielu zdążało do Palestyny.

W marcu 1940 roku, po otrzymaniu wizy amerykańskiej, Heschel przybył do Nowego Jorku. Objął posadę pracownika dydaktyczno-naukowego o specjalności z zakresu Biblii i filozofii żydowskiej w Hebrew Union College w Cincinnati. W Cincinnati poznał Sylvię Straus, koncertującą pianistkę, swoją przyszłą żonę (pobrali się w grudniu 1946 roku w Los Angeles). W ciągu następnych miesięcy otrzymał posadę w Jewish Theological Seminary w Nowym Jorku.

W pierwszych latach małżeństwa (do czasu jego zawarcia nie opublikował żadnej większej pracy teologicznej) ukończył swoje najważniejsze książki: Człowiek nie jest sam (1951, polski przekład: 2001), Szabat (1951, polski przekład: 1994), Bóg szukający człowieka (1952, polski przekład: 2007), Człowiek szukający Boga (1954, polski przekład: 2008). Został poproszony o słowo na temat życia żydów w Europie Wschodniej w YIVO, Institute for Jewish Scientific Research w Nowym Jorku. Powstała elegia w jidysz, która tak poruszyła publiczność, złożoną głównie ze zsekularyzowanych pisarzy języka jidysz, że wszyscy powstali po zakończeniu przemówienia i odmówili Kadisz. Przemówienie to zostało później rozbudowane i opublikowane w książce Pańska jest ziemia (polski przekład: 1996).

Adaptując swą pracę doktorską na temat proroków do publikacji w języku angielskim w latach sześćdziesiątych, doszedł do przekonania, że musi zaangażować się w sprawy ludzi, w ludzkie cierpienie. W styczniu 1963 roku po raz pierwszy spotkał Martina Luthera Kinga i stali się przyjaciółmi. Rozpoczął się długi okres zaangażowania Heschela w ruch na rzecz praw obywatelskich. Był przeciwnikiem wojny w Wietnamie i potępiał ją w licznych wystąpieniach. Słowa proroków, które rozważał i kontemplował, oderwały go od pracy naukowej i postawiły nagle w obliczu palących kwestii społecznych jego czasów. Wojna w Wietnamie, prawa człowieka, rasizm, ubóstwo, sytuacja Żydów w Związku Radzieckim, Izrael — wszystko to było bolesnym przedmiotem jego trosk, dla których poświęcał pracę naukową. Stał się głosem sumienia przemawiającym w imieniu „gnębionych biedaków”.

Utrzymywał bliskie relacje z chrześcijanami. Najważniejsze dokonania Heschela w dziedzinie relacji chrześcijańsko-żydowskich miały miejsce, kiedy zaangażował się w prace Soboru Watykańskiego II w połowie lat sześćdziesiątych. Na zaproszenie American Jewish Committee poleciał do Rzymu, gdzie zaprzyjaźnił się z kardynałem Bea, kierującym pracami nad Nostra aetate, deklaracją na temat relacji Kościoła z religiami niechrześcijańskimi. Spotkał się kilkakrotnie z papieżem Pawłem VI, a także z kardynałem Willebrandsem z Holandii, i zajmował zdecydowane stanowisko w chwilach, kiedy wydawało się, że Sobór osłabia wymowę deklaracji w tym, co odnosi się do żydów. Przykładem estymy, jaką darzyli Heschela katolicy, może być — wśród innych wyrazów hołdu i czci po jego śmierci — poświęcony jego osobie numer periodyku „America”, co było wydarzeniem niezwykłym, czego nie uczyniono już w stosunku do żadnego innego żyda. Dla protestantów i katolików był bez wątpienia najbardziej szanowanym przedstawicielem judaizmu. Nie sposób zapomnieć o jego przyjaźni z Reinholdem Niebuhrem, teologiem ewangelickim.

Heschel swym geniuszem obejmował wiele dziedzin. Pisał inspirujące rozprawy na temat Biblii, Talmudu, myśli średniowiecznej, filozofii, teologii, chasydyzmu i  współczesnych problemów moralnych. Był teologiem, poetą, mistykiem, reformatorem społecznym i historykiem.

Dzień przed śmiercią Heschel, wbrew zakazom otoczenia, pojechał do Connecticut i stał na mrozie i śniegu przed bramą więzienia stanowego, ponieważ w tym dniu miał zostać wypuszczony na wolność jego przyjaciel, ksiądz, uwięziony za udział w demonstracji. Zmarł 23 grudnia 1972 r. we śnie. W tradycji żydowskiej pełną pokoju śmierć w czasie snu uważa się za oznakę wielkiej pobożności, jeszcze większej, jeśli śmierć następuje w szabat. Na nocnym stoliku Heschela leżały dwie książki: klasyka literatury chasydzkiej i praca na temat wojny w Wietnamie. To połączenie miało symboliczny charakter. Książki te reprezentowały dwa odrębne światy: wiecznego ducha i przyziemną teraźniejszość; mistycyzm i dyplomację; niebo i ziemię. Większość ludzi wybiera jeden lub drugi z nich. Heschel nie chciał pomijać żadnego, wybierając życie w napięciu zrodzonym z ich biegunowości.

Opracowano na podstawie: wstępu Susannah Heschel w Człowiek szukający Boga oraz wstępu Samuela H. Dresnera w Prosiłem o cud. Antologia duchowej mądrości. 

Powrót do spisu treści

2. Bibliografia

2.1. Publikacje Abrahama J. Heschela (tłumaczenia polskie)

2.1.1. Książki

1. Niewypowiedziane imię Boga: człowiek. Wiersze (Der Shem Hameforash: Mentsh (jidisz), Farlag Indsl., Warszawa 1933; polski przekład: Przemysław Piekarski, Wydawnictwo Szolem Alejchem, Kraków 2009).
2. Prorocy (Die Prophetie (niemiecki), Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1936, The Prophets, Harper and Row., New York 1962, polski przekład The Prophets: w przygotowaniu, Albert Gorzkowski, Esprit, Kraków 2014).
3. Pańska jest ziemia. Wewnętrzny świat Żyda w Europie Wschodniej (Henry Schuman, New York 1950; polski przekład: Henryk Halkowski, Wydawnictwo Tikkun, Warszawa 1996; Henryk Halkowski, Esprit, Kraków 2010).
4. Człowiek nie jest sam. Filozofia religii (Farrar, Straus and Young, New York 1951, polski przekład: Katarzyna Wojtkowska-Lipska, Znak, Kraków 2001).
5. Szabat – I jego znaczenie dla współczesnego człowieka (Farrar, Straus and Young, New York 1951; polski przekład: Henryk Halkowski, Wydawnictwo Atext, Gdańsk 1994; Henryk Halkowski, Esprit, Kraków 2009).
6. Człowiek szukający Boga. Szkice o modlitwie i symbolach (Charles Scribner’s Sons, New York 1954, polski przekład: Violetta Reder, Znak, Kraków 2008).
7. Bóg szukający człowieka. Podstawy filozofii judaizmu (Farrar, Straus and Caudahy, New York 1955, polski przekład: Albert Gorzkowski, Esprit, Kraków 2007).
8. Kim jest człowiek? (Stanford University Press, Stanford 1965, polski przekład: Katarzyna Wojtkowska, Punctum. Pracownia Oświatowo-Wydawnicza – Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Warszawa – Łódź 2014)
8. Prosiłem o cud. Antologia duchowej mądrości (zebrał i wstępem opatrzył Samuel H. Dresner,  The Crossroad Publishing Company, New York 1983; polski przekład: Aleksander Gomola, W drodze, Poznań 2001).

2.1.2 Fragmenty książek i artykuły

1. Teologia głębi, „Znak” 142 (1966) nr 4, s. 499-510, (esej z kwartalnika „Cross Currents vol. X, no 4, 1963, tłum. am).
2. Samotność, „W drodze” (1991) nr 7-8, s. 65-67.
3. Wzorzec życia, „Znak” 437 (1991) nr 10, s. 92-97 (frag. książki Man is Not Alone: A Philosophy of Religion (Człowiek nie jest sam. Filozofia religii), New York 1951, ss. 263-272, tłum. Henryk Halkowski).
4. Człowiek nie jest sam, „Znak” 505 (1997) nr 6, s. 58-68 (frag. książki Man is Not Alone: A Philosophy of Religion (Człowiek nie jest sam. Filozofia religii), New York 1951, tłum. Katarzyna Wojtkowska).
5. Religia, „Teofil” 13 (2000) nr 2, s. 5-8 (frag. książki I Asked for Wonder. A Spiritual Antology, New York 1983).
6. Kim jest prorok?, „Znak” 697 (2013) nr 6, s. 66-75 (skrócony 1 rozdział książki Prorocy, New York 1962, tłum. Albert Gorzkowski); Jakim człowiekiem jest prorok?, „Kleofas – blog teologiczny”, (1 rozdział książki Prorocy, New York 1962, tłum. Albert Gorzkowski).

2.2. Publikacje o Abrahamie J. Heschelu (po polsku)

2.2.1. Książki

1. Sherwin Byron L., Abraham Joshua Heschel, przeł. Marta Kapera, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003.
2. Szczerbiński Waldemar, Abrahama Joshuy Heschela filozofia człowieka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2000.
3. Żadna religia nie jest samotną wyspą. Abraham Joshua Heschel i dialog międzyreligijny, pod red. Harolda Kasimowa i Byrona L. Sherwina, przeł. Marta Kapera, Wydawnictwo WAM, Kraków 2005.

2.2.2. Artykuły

1. Bóg potrzebujący człowieka, z Henrykiem Halkowskim rozmawia Agnieszka Sabor, „Tygodnik Powszechny”  3099 (2008) nr 48 30 listopada.
2. Gorzkowski Albert, ויחר־אף אלהים (Lb 22, 22). Gniew Boga w Starym Testamencie w świetle filozofii judaizmu Abrahama Joshuy Heschela, w: A. Gorzkowski, Cóż stanie się, Panie, jeśli spytam? Studia i szkice o myśli i tradycji biblijnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 111-163.
3. Lichten Józef, Abraham Joshua Heschel – życie, dzieło i posłannictwo, „Znak” 339-340 (1983) nr 6, s. 515-528 (esej The Life, Work and Message of Abraham Joshua Heschel, z kwartalnika „Angelicum” vol. 52, 1975, fasc. 4, tłum. Halina Bortnowska).
4. Laskowski Michał OP, Filozofia religijna Abrahama Joshuy Heschela, „Teofil” 29 (2011) nr 1, s. 144-159.
5. Novak David, Abraham Joshua Heschel. Teolog i polityk, „Teofil” 29 (2011) nr 1, s. 160-165.
4. Szczerbiński Waldemar, Być to jeszcze za mało. Abrahama Joshuy Heschela wizja człowieka, w: Człowiek z przełomu wieków w refleksji filozofii dialogu, red. J. Baniak, Poznań 2002, s. 155-180.
5. Szczerbiński Waldemar, Biegunowość jako klucz do rozumienia myśli A. J. Heschela, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, t. 4, Kraków 2008, s. 15-25.
6. Szczerbiński Waldemar, Znaczenie objawienia w teologii głębi Abrahama Joshuy Heschela, „Studia Theologiae Fundamentalis” 1 (2010), s. 273-284.
7. Szczerbiński Waldemar, Racjonalność w ujęciu Abrahama Joshuy Heschela, „Studia Theologiae Fundamentalis” 3 (2012), s. 147-165 .
8. Robert M. Rynkowski, Głos milczącego cierpienia, „Znak” 717 (2015) nr 2, s. 119–123. (Abraham Joshua Heschel, Prorocy, Wydawnictwo „Esprit”, Kraków 2014, s. 820).

Powrót do spisu treści

3. Myśli

A jednak my, Filistyni, uparcie trwamy przy myślowych komunałach, czyniąc z naszego życia wzorzec i miarę tego, co mogli osiągnąć prorocy. Słowom proroków przeciwstawiamy twierdzenie, że Boga nigdy nie można usłyszeć, że Bóg nigdy nie pochyla się nad nami, by rozpalić światło słowa w człowieczym umyśle. Ale takie jest właśnie przekonanie głupców: to, co nieosiągalne dla nas, musi być niedostępne dla innych. (Abraham J. Heschel, „Bóg szukający człowieka”, s. 296)

Ten, kto się modli, mówi do Boga; lecz do tego, kto czyta Biblię, mówi Bóg, jak powiedziano (Ps 119, 99): świadectwa Twoje są twoją ze mną rozmową. (Abraham J. Heschel, „Bóg szukający człowieka”, s. 316)

Igraliśmy z Imieniem Bożym. Na próżno obieraliśmy ideały. Wołaliśmy do Pana. Przyszedł. I został zignorowany. Mówiliśmy kazania, ale stroniliśmy od Niego. Teraz zbieramy żniwo naszych zaniedbań. Przez wieki Jego głos był wołaniem na pustyni. Jakże zręcznie został pochwycony w sidła i uwięziony w miejscach sprawowania kultu! Jakże często był zagłuszany bądź przeinaczany! Teraz widzimy, jak stopniowo się wycofuje, opuszczając lud za ludem, uchodząc z ich serc, gardząc ich mądrością. Upodobanie w dobru prawie opuściło ziemię. Ludzie piętrzą swą złość i okrucieństwo, dokładając do złych czynów coraz to nowe okropności.
[…]
Świat doświadczył tego, że Bóg jest zaangażowany. Zapamiętajmy na zawsze, że zmysł świętości jest dla nas tak ważny jak światło słońca. Nie ma natury bez ducha, nie ma świata bez Tory. Nie ma braterstwa bez ojca, nie ma ludzkości bez przywiązania do Boga. Bóg do nas powróci, kiedy zechcemy Go wpuścić – do naszych banków i fabryk, do Kongresu i do klubów, do sądów i komisji śledczych, do naszych domów i teatrów. Bo Bóg jest wszędzie albo nie ma Go nigdzie, jest Ojcem wszystkich ludzi albo nie jest niczyim, troszczy się o wszystko albo o nic się nie troszczy. Jedynie w Jego obecności nauczymy się, że chwała człowieka nie polega na dążeniu do władzy, ale na zdolności do współczucia. Człowiek odzwierciedla albo obraz obecności Bożej, albo obraz bestii. (Abraham J. Heschel, „Człowiek szukający Boga”)

My nie odrzucamy modlitwy. Czujemy tylko, że nasz język jest
związany, nasz umysł ociężały, nasz wewnętrzny wzrok przyćmiony, kiedy mamy właśnie otworzyć bramę prowadzącą do modlitwy. My nie odrzucamy modlitwy, tylko się nie modlimy. Bijemy w pusty dzwon samolubstwa, zamiast chłonąć ciszę spowijającą świat, unosząc się ponad wszelkim niepokojem i lękiem, jakie niesie życie – tajemną ciszę poprzedzającą nasze narodzenie i następującą po naszej śmierci. (Abraham J. Heschel, „Człowiek szukający Boga”)

Trzeba zawsze pamiętać o tym, że Szabat nie jest okazją do rozrywek czy lekkomyślności; nie jest dniem puszczania fajerwerków czy fikania koziołków, ale sposobnością do naprawienia naszego złachmanionego życia; gromadzenia raczej niż trwonienia czasu. (Abraham J. Heschel, „Szabat”)

Powrót do spisu treści